Scheibe-orgel Johanniskirche te Leipzig
In 1742 keurt Johann Sebastian Bach het Scheibe-orgel van de Johanniskirche te Leipzig. Het orgel zal door Bach de laatste jaren van zijn leven veel gebruikt worden voor studiedoeleinden.
Leipzig, Johanniskirche - Scheibe-orgel 1742
Historische gegevens
Bouwer
Johann Scheibe
Jaar van oplevering
1742
1553 aankoop van Positiv
1656 C. Donat stelt kleine orgel uit Nikolaikirche ten toon
1694-1695 nieuwbouw I/P/10 door T.G. Trost
1742 verkoop van oude orgel naar Laußig (Kreis Eilenburg) en nieuwbouw door J. Scheibe met gebruikmaking van pijpwerk uit voormalig kleine orgel van Thomaskirche
18de en 19de eeuw diverse renovaties en restauraties
1893-1894 demontage van orgel i.v.m. nieuwbouw kerk
1899 aanschaf van speeltafel en orgelbank door P. de Wit uit Leipzig
1926 speeltafel en orgelbank overgeplaatst naar Muzikinstrumenten-Museum van de Universiteit te Leipzig
2008 restauratie van speeltafel en orgelbank en overplaatsing naar Bach-museum te Leipzig
Technische gegevens
Werkindeling
Hauptwerk, Oberwerk, Pedal
Dispositie
Hauptwerk (I)
10 stemmen
Quintathon 16'
Principal 8'
Gedackt 8'
Octav 4'
Spielpfeiff 4'
Quinta 3'
Octav 2'
Octav 1'
Mixtur IV
Cornetto II
Oberwerk (II)
8 stemmen
Quintathoen 8'
Lieblich Gedackt 8'
Principal 4'
Spielpfeiff 4'
Hohflöt 3'
Octav 2'
Weitpfeiff 1'
Tertia II
Pedal
4 stemmen
Subbaß 16'
Violon 8'
Posaun 16'
Trompet 8'
Werktuiglijke registers
Tremulant
Sperrventile für die Manuale
Calcantenglöcklein
Koppel
Hauptwerk-Pedal
Manuaalomvang CD-c3
Pedaalomvang CD-c1
Windvoorziening
3 balgen
Bijzonderheden 'Als etwas besonderes ist [...] anzumerken, daß durch verbindung eines Zuges auf einen Clavier das Piano und Forte, gantz außerordentlich wohl sich tractiren läßet.'
25 jaar nadat Johann Sebastian Bach het orgel keurde dat Scheibe voor de Paulinerkirche te Leipzig bouwde heeft hij opnieuw te maken met een keuring van een Scheibe-orgel, dit keer in de Johanniskirche te Leipzig. In hoeverre Bach bij de bouw van het instrument betrokken is geweest is niet bekend. Bachs idealen binnen de orgelbouw zal, in welke mate dan ook, Scheibe hebben aangesproken, zo blijkt uit de opmaak van de dispositie van het orgel in de Paulinerkirche te Leipzig en een paar jaar later bij het nieuw te bouwen orgel te Zschortau.
Het orgel van Scheibe is één van de weinige instrumenten uit de tijd van Bach waarvan speeltafel en orgelbank bewaard zijn gebleven die sinds 2008 in het Bachhaus te Leipzig staan tentoongesteld.
Het prestantenkoor van het Scheibe-orgel in de Johanniskirche heeft een omvang van 8' tot 1'; het fluitenkoor bestaat uit 8', 4', 3' en 1'. Het uitbouwen van een fluitenkoor tot 1'-hoogte is bij andere door Bach gekeurde orgels ook te zien in het Contius-orgel van de Marktkirche Unser lieben Frauen te Halle, het Stertzing-orgel van de Augustinerkirche te Erfurt, het Scheibe-orgel van de Paulinerkirche te Leipzig, het Hildebrandt-orgel van de Kirche te Störmthal, van de Jacobikirche te Sangerhausen en van de Stadtkirche St. Wenzel te Naumburg en het C.F. Wender-orgel in de Marienkirche te Mühlhausen.
Op beide manualen is een Spielpfeiff 4' gedisponeerd die op overige orgels van Scheibe niet voorkomt. Bij andere door Bach gekeurde instrumenten komt het register, welliswaar in de benaming van een Spiel Flöte 4', voor in het Albrecht-orgel van de Stadtkirche te Langewiesen.
Een Lieblich Getackt 8' is ook bij het door Bach gekeurde Trost-orgel in de Schloßkirche te Altenburg waarneembaar.
Op de manualen is geen Violadigamba 8' gedisponeerd, zoals bij de Scheibe-orgels in de Paulinerkirche te Leipzig en de Kirche St. Nicolai te Zschortau. Daarentegen is in het pedaal, naast de op Midden-Duitse barok-orgels gebruikelijke Subbas 16', Posaun 16' en Trompet 8', een Violon 8' gedisponeerd.
Een Violon 8' is vier jaar later ook te zien bij het nieuwgebouwde Scheibe-orgel in de Kirche St. Nicolai te Zschortau.
Naast een Quint 3' op het Hauptwerk is er een Hohlflöt 3' (Nassat 3') geplaatst op het Oberwerk. Bij de door Bach gekeurde orgels van de Marktkirche Unser lieben Frauen te Halle, het Hildebrandt-orgel van de Kirche te Störmthal, het Stertzing-orgel van de Augustinerkirche te Erfurt, het Hildebrandt-orgel van de Jacobikirche te Sangerhausen, het Trost-orgel in de Schloßkirche te Altenburg en het Hildebrandt-orgel van de Stadtkirche St. Wenzel te Naumburg is eveneens een Nassat 3' geplaatst, terwijl deze stem in het dispositie-ontwerp van Bach voor het orgel van de Marienkirche te Berga ook is opgenomen.
Op het Hauptwerk zijn geen opzichzelfstaande tertsregisters gedisponeerd waarmee een Sesquialtera kan worden samengesteld, niettemin is er een Cornetto II geplaatst. Op het Oberwerk is daarnaast een Tertia II waarneembaar.
Een Cornet II of meer sterk is bij andere door Bach gekeurde orgels, al dan niet door zijn invloed, gedisponeerd in het Stertzing-orgel van de Augustinerkirche te Erfurt, het Hildebrandt-orgel van de Jacobikirche te Sangerhausen en het Trost-orgel in de Schloßkirche te Altenburg.