Werklijst Wender en analyse

Werklijst orgel Johann Friedrich Wender

Jaar, plaats, werk, werkzaamheden, staat, dispositie en bijzonderheden

1683 - Bollstedt (bij Mühlhausen), nieuwbouw, niet bewaard gebleven, dispositie overgeleverd

1686 - Erfurt, Kaufmannskirche, nieuwbouw, niet bewaard gebleven, dispositie overgeleverd

1691 - Mühlhausen, Divi Blasii, uitbreiding, niet bewaard gebleven, dispositie overgeleverd

1695 - Seligenstadt, Abtei, II/P/31, nieuwbouw, niet bewaard gebleven, dispositie overgeleverd

1702 - Mühlhausen, Brückenkirche, I/7 nieuwbouw, deels bewaard gebleven, dispositie overgeleverd

1703 - Arnstadt, St. Bonifatius, II/P/21, nieuwbouw, deels bewaard gebleven, dispositie overgeleverd, gereconstrueerd

18714 - Erfurt, St. Severi, II/P/24, nieuwbouw, kas bewaard, dispositie overgeleverd

1714 - Mühlhausen, St. Georgie , nieuwbouw, dispositie niet overgeleverd

1719 - Erfurt, Kaufmannskirche, renovatie, (niet voltooid), dispositie overgeleverd

1708 - Ammern, St. Vitus, I/13 nieuwbouw, niet bewaard gebleven, dispositie niet overgeleverd, geen historisch bestand

1708 - Mühlhausen, Divi Blasii, uitbreiding, niet bewaard gebleven, dispositie overgeleverd

1716 - Merseburg, Dom, IV/P/66, uitbreiding met Brustwerk, niet bewaard gebleven, dispositie overgeleverd

1719 - Mühlhausen, St. Martini, nieuwbouw, niet bewaard gebleven, dispositie niet overgeleverd

1720 - Mühlhausen, Marienkirche, herstelwerkzaamheden na blikseminslag, dispositie overgeleverd

1725 - Eisenach, St. Georgenkirche, uitbreiding, kas bewaard gebleven, dispositie overgeleverd

Samenvatting technische gegevens Wender-orgels

Prestantenopbouw

Éénklaviers orgels

Man.: 4'- (2')- (2 2/3')- (Mix.)

Tweeklaviers orgels

HW: 8' - 4' - 3' - 2' - Mix. - Cym. - Terts 1 3/5'

OW: 8' - 6' - 4' - Mix. - Cym.

BrW: 4' - (3') - (1½') - (Sesquialtera) - (Mix) - Cym.

Ped: (8') - (4') - (Mix.)

Drieklaviers orgel

HW: 8' - 4' - 3' - 2' - Cymbel/Mixtur - Mix.

PP: 8' - 4' - 3' - 2' - Mix. - Tertia 1 3/5'

OW: 4' - 3' - Cym. - Tertia 1 3/5'

Ped.: 16' - 8' - 4' - 2' - 1' - Mix.

Fluitregisters

De fluitregisters zijn bij Wender, hetgeen vaker in de Midden-Duitse orgelbouw voorkomt, t/m 1'-hoogte gedisponeerd. Hij maakte gebruik van een Gedackt 8', Gemshorn 8', Hohlflöte 8', Stilgedackt 8', Spielflöte 8', Waldflöte 8', Quintadehna 8', Flöte dous 4', Gedackt 4', Flöte 4', Hohlflöten 4', Nachthorn 4', Offene flöte 4', Querflöte 4', Spitsflöte 4', Spitsflöte 2', Waldflöte 2', Waldhorn 2', Rohrflöte 1' en Sifflet 1'.

Strijkregisters

Wender disponeerde in het merendeel van zijn orgels een Viola di Gamba 8' op het manuaal. Gegevens over het disponeren van strijkregisters op 8' of 16'-basis in het pedaal zijn niet overgeleverd.

Lingualen

De lingualen zijn, evenals bij orgels van Wenders vakgenoten, zeer beperkt aanwezig en bezetten gemiddeld 9% van de dispositie. De lingualen zijn vnl. als Trompete 8' op het manuaal en Posaunenbaß 16' op het pedaal gedisponeerd. Opvallend in het orgel van de Marienkirche te Mühlhausen zijn de Sordun 16' op het Hauptwerk, de Dulcian 16' op het Rück-Positiv en het aantal tongwerken op het pedaal, variërend van 32' tot 2'-hoogte.

Aliquoten

Wender disponeert met name een Quinta 3', soms aangevuld met een Quinta 1½' op het tweede manuaal. Opmerkelijk is de Offene Quint 6' in Arnstadt. Wender disponeert naast een Quint 3' een Sesquialtera II of een Terts 1 3/5'.

Mixturen

Op de orgels van Wender wordt in ieder werk een Mixtur of een Cymbel opgenomen.

Speelhulpen

Bij het Wender-orgel van de Kauffmanskirche te Erfurt wordt door Jakob Adlung in zijn Musica mechanica organoedi, 1726 (Berlijn, 1768) geen Tremulant opgetekend; Adlung heeft deze speelhulp vermoedelijk over het hoofd gezien, immers, een Tremulant behoorde in die tijd standaard tot de nevenregisters, zoals bij de andere orgels van Wender te zien is. Een cymbelstern, al dan niet met 4 klokken, komt bij 60% van Wenders instrumenten voor.

Koppels

Wender plaatst in zijn orgel voor de Neue Kirche te Arnstadt manuaalkoppels en een koppel van het Oberwerk naar het Pedal, daarentegen is in de Brückenkirche te Mühlhausen alleen een pedaalkoppel aangebracht.

Klavieromvang

De klavieromvang van het orgel van de Neue Kirche te Arnstadt is voor de manualen CD t/m c3 en, opmerkelijk, van het Pedal CD t/m c1d1. Het orgel in de Brückenkirche te Mühlhausen heeft een traditionele omvang van CD t/m c3 resp. c1 in manuaal en pedaal.

Stemming en temperatuur

In Arnstadt staat het orgel in koortoon (a1 = 464 Hz bij 18°C, bepaald aan de hand van historisch pijpwerk).

Wender nam blijkbaar de toen nieuwe 'wohltemperierte' stemming van Andreas Werckmeister over, die de huidige evenredig zwevende stemming benaderde (waarbij het octaaf in twaalf gelijke halve tonen is verdeeld). In die stemming zijn alle toonsoorten bruikbaar, met behoud van hun eigen karakter.