Vervolg Kirche Divi Blasii Mühlhausen
Mühlhausen, Kirche Divi Blasii - Wender-orgel 1708
Historische gegevens
Bouwers
1. Jost Pape
2. Jost Schäfer
3. Johann Friedrich Wender
4. Johann Friedrich Wender
Jaren van oplevering
- 1563
- 1676
- 1691
- 1708
1560-1563 nieuwbouw door J. Pape
1676 renovatie door J. Schäfer
1689-1691 uitbreiding naar II/P/29 door J.F. Wender
1708 uitbreiding door J.F. Wender naar III/P/38 met dispositie-ontwerp van J.S. Bach
1768 optekening juiste dispositie in J. Adlung Musica Mechanica Organoedi
18de eeuw diverse renovaties
1821-1823 nieuwbouw door J.F. Schulze in historische kas
1959 nieuwbouw door A. Schuke, Orgelbau naar Bachs dispositie-ontwerp uit 1708 met toevoeging van 5 stemmen
Technische gegevens
Werkindeling (1707) Hauptwerk, Rückpositiv, Pedal
Werkindeling (1708) Hauptwerk, Rückpositiv, Brustwerk, Pedal
Dispositie 1708
(veranderingen door J.S. Bach zijn cursief weergegeven)
Ober- u. Hauptwerk (II)
11 stemmen
Quintatön 16'
Principal 8'
Violdigamba 8' i.p.v. Gemshorn 8'
Oktave 4'
Gedackt 4'
Quinte 3'
Sesquialtera II
Oktave 2'
Mixtur IV
Cymbel II
Fagotto 16' (i.p.v. Trompette 8' of 16', bronnen spreken elkaar tegen)
Brustwerk (III) (nieuw toegevoegd)
7 stemmen
Stillgedackt 8'
Flöte 4'
Quinte 11/2'
Principal 2'
Terz 13/5'
Mixtur III
Schallmey 8'
Rückpositiv (I)
9 stemmen
Gedackt 8'
Quintatön 8'
Principal 4'
Salcional 4'
Quintflöte 3'
Sesquialtera II
Oktave 2'
Spitzflöte 2'
Cymbel III
Pedal
10 stemmen
Untersatz 32' (nieuw geplaatst)
Principal 16'
Subbaß 16'
Oktave 8'
Oktave 4'
Rohrflötenbaß 1'
Mixtur IV
Posaunbaß 16' (o.a. nieuwe kelen)
Trompete 8'
Cornetbaß 2'
Werktuiglijke registers
- Tremulant voor alle klavieren
- Cymbelstern met 12 klokken (c, e, g, c)
- Pauke
Calcantenwecker
Koppels Brustwerk-Hauptwerk (toegevoegd)
Rückpositiv-Hauptwerk
Hauptwerk-Pedal
Toonhoogte
koortoon
Temperatuur
welgetempereerd (naar Franz-Josef Ratte en Markus Rathey)
Manuaalomvang
CD-d3
Pedaalomvang
CD-d1
Windvoorziening
4 balgen (Manualen)
2 balgen (Pedal)
3 overige balgen
Bijzonderheden
- Dispositie-ontwerp van J.S. Bach is bewaard gebleven
- Posaunbaß 16' in pedaal kreeg op advies van J.S. Bach nieuwe kelen en tongen
- Bach schreef in 1708 een plan voor restauratiewerkzaamheden en uitbreiding van het Divi-Blasii-orgel. Dit plan is bewaard gebleven en geeft een duidelijke kijk op de orgelvisie van de 23 jarige Bach
Uit het eerste overgeleverde orgelrapport van Bach, waarin de restauratie en uitbreiding van de dispositie van het Wender-orgel in de Kirche Divi Blasii te Mühlhausen uitgebreid aangegeven wordt, blijkt hoeveel belang hij hechtte aan een degelijke windvoorziening, een goede balans van de dispositie, de beste materialen waarvan het pijpwerk vervaardigt diende te worden, een goede Gravität, een delicate klank van de Fagotto 16' en een goed werkende tremulant. Op het voorstel van Bach wordt niet volledig ingegaan door de kerkrentmeesters van de Divi Blasii of orgelmaker Wender, zoals blijkt uit de nauwkeurige gegevens die Jakob Adlung later heeft opgetekend.
Bachdeskundige Peter Williams ziet een duidelijke overeenkomst tussen het toonaangevende boek Orgel Probe van Andreas Werckmeister en het Mühlhauser rapport van Johann Sebastian Bach.
Williams:
'In general, the Mühlhausen project accords closely with Werckmeister's recommendations on organ-renovation: the organist should decide what exactly needs replacing (e.g. which chests and bellows), he should specify all the defects and not generalize about them, and he should explain what can be kept in the case of new bellows specify what is required of them. Certain details of wording and construction also resemble Werckmeister's. Thus Werckmeister's phrase is 'Mangel am Winde'(1698, p26); one new bellows for each chest follows his advise on the same page; separate bellows for pedal, ibid p51; adequate wind for big pipes, p 32; specifying whether new chests are needed, p60; 'Windführungen' adequate for varying numbers of stops from one te plenum, p27; stopped 32' rank of wood, p52; spelling out of metal alloy, p57; keeping ranks separate fort he Sesquialtera, p 74; the term 'mensur' fort he Tremulant's flutter, p37. Particularly characteristic stops in J.S. Bach's scheme also recall Werckmeister's stoplist, p50: the 32', Posaune, Violdigamba, Fagott, Gedackte Quinte, Tertia, Gelinde'stille Gedackt, Mixtur III and the term 'sesquialtera' for a combination of separate stops (Werkmeister's ch. 30).'
Over het algemeen komt het project te Mühlhausen overeen met de aanbevelingen van Werckmeister over orgelrenovatie: de organist beslist wat er precies moet worden vervangen (bijv. welke kisten en balgen), hij dient alle gebreken aan te geven en niet te generaliseren. Bepaalde details van tekst en constructie lijken op die van Werckmeister.