Vervolg Kirche Divi Blasii Mühlhausen

06-02-2018

Mühlhausen, Kirche Divi Blasii - Wender-orgel 1708


Historische gegevens

Bouwers

1. Jost Pape

2. Jost Schäfer

3. Johann Friedrich Wender

4. Johann Friedrich Wender


Jaren van oplevering


  1. 1563
  2. 1676
  3. 1691
  4. 1708

1560-1563 nieuwbouw door J. Pape

1676 renovatie door J. Schäfer

1689-1691 uitbreiding naar II/P/29 door J.F. Wender

1708 uitbreiding door J.F. Wender naar III/P/38 met dispositie-ontwerp van J.S. Bach

1768 optekening juiste dispositie in J. Adlung Musica Mechanica Organoedi

18de eeuw diverse renovaties

1821-1823 nieuwbouw door J.F. Schulze in historische kas

1959 nieuwbouw door A. Schuke, Orgelbau naar Bachs dispositie-ontwerp uit 1708 met toevoeging van 5 stemmen


Technische gegevens

Werkindeling (1707) Hauptwerk, Rückpositiv, Pedal

Werkindeling (1708) Hauptwerk, Rückpositiv, Brustwerk, Pedal


Dispositie 1708

(veranderingen door J.S. Bach zijn cursief weergegeven)


Ober- u. Hauptwerk (II)

11 stemmen


Quintatön 16'

Principal 8'

Violdigamba 8' i.p.v. Gemshorn 8'

Oktave 4'

Gedackt 4'

Quinte 3'

Sesquialtera II

Oktave 2'

Mixtur IV

Cymbel II

Fagotto 16' (i.p.v. Trompette 8' of 16', bronnen spreken elkaar tegen)


Brustwerk (III) (nieuw toegevoegd)

7 stemmen


Stillgedackt 8'

Flöte 4'

Quinte 11/2'

Principal 2'

Terz 13/5'

Mixtur III

Schallmey 8'


Rückpositiv (I)

9 stemmen


Gedackt 8'

Quintatön 8'

Principal 4'

Salcional 4'

Quintflöte 3'

Sesquialtera II

Oktave 2'

Spitzflöte 2'

Cymbel III


Pedal

10 stemmen


Untersatz 32' (nieuw geplaatst)

Principal 16'

Subbaß 16'

Oktave 8'

Oktave 4'

Rohrflötenbaß 1'

Mixtur IV

Posaunbaß 16' (o.a. nieuwe kelen)

Trompete 8'

Cornetbaß 2'


Werktuiglijke registers

  • Tremulant voor alle klavieren
  • Cymbelstern met 12 klokken (c, e, g, c)
  • Pauke


Calcantenwecker


Koppels Brustwerk-Hauptwerk (toegevoegd)

Rückpositiv-Hauptwerk

Hauptwerk-Pedal


Toonhoogte

koortoon


Temperatuur

welgetempereerd (naar Franz-Josef Ratte en Markus Rathey)


Manuaalomvang

CD-d3


Pedaalomvang

CD-d1


Windvoorziening

4 balgen (Manualen)

2 balgen (Pedal)

3 overige balgen


Bijzonderheden

  • Dispositie-ontwerp van J.S. Bach is bewaard gebleven
  • Posaunbaß 16' in pedaal kreeg op advies van J.S. Bach nieuwe kelen en tongen
  • Bach schreef in 1708 een plan voor restauratiewerkzaamheden en uitbreiding van het Divi-Blasii-orgel. Dit plan is bewaard gebleven en geeft een duidelijke kijk op de orgelvisie van de 23 jarige Bach


Uit het eerste overgeleverde orgelrapport van Bach, waarin de restauratie en uitbreiding van de dispositie van het Wender-orgel in de Kirche Divi Blasii te Mühlhausen uitgebreid aangegeven wordt, blijkt hoeveel belang hij hechtte aan een degelijke windvoorziening, een goede balans van de dispositie, de beste materialen waarvan het pijpwerk vervaardigt diende te worden, een goede Gravität, een delicate klank  van de Fagotto 16' en een goed werkende tremulant. Op het voorstel van Bach wordt niet volledig ingegaan door de kerkrentmeesters van de Divi Blasii of orgelmaker Wender, zoals blijkt uit de nauwkeurige gegevens die Jakob Adlung later heeft opgetekend.

Bachdeskundige Peter Williams ziet een duidelijke overeenkomst tussen het toonaangevende boek Orgel Probe van Andreas Werckmeister en het Mühlhauser rapport van Johann Sebastian Bach.

Williams:

'In general, the Mühlhausen project accords closely with Werckmeister's recommendations on organ-renovation: the organist should decide what exactly needs replacing (e.g. which chests and bellows), he should specify all the defects and not generalize about them, and he should explain what can be kept in the case of new bellows specify what is required of them. Certain details of wording and construction also resemble Werckmeister's. Thus Werckmeister's phrase is 'Mangel am Winde'(1698, p26); one new bellows for each chest follows his advise on the same page; separate bellows for pedal, ibid p51; adequate wind for big pipes, p 32; specifying whether new chests are needed, p60; 'Windführungen' adequate for varying numbers of stops from one te plenum, p27; stopped 32' rank of wood, p52; spelling out of metal alloy, p57; keeping ranks separate fort he Sesquialtera, p 74; the term 'mensur' fort he Tremulant's flutter, p37. Particularly characteristic stops in J.S. Bach's scheme also recall Werckmeister's stoplist, p50: the 32', Posaune, Violdigamba, Fagott, Gedackte Quinte, Tertia, Gelinde'stille Gedackt, Mixtur III and the term 'sesquialtera' for a combination of separate stops (Werkmeister's ch. 30).'

Over het algemeen komt het project te Mühlhausen overeen met de aanbevelingen van Werckmeister over orgelrenovatie: de organist beslist wat er precies moet worden vervangen (bijv. welke kisten en balgen), hij dient alle gebreken aan te geven en niet te generaliseren. Bepaalde details van tekst en constructie lijken op die van Werckmeister.